Di demekê de ku belaya petaya vayrûsa Koronayê li seranserê cîhanê belav bûye, baldarîya navdewletî bêhtir li ser kampanîyên belavkirina agihîyên nerast e, yên ku hikûmetên Rûsya, Çîn û Îranê dest pê kirine.

Ev her sê hikûmet bi awayekî çalak naratîvên alternatîv li dor kokên belavbûna COVID-19 didin pêş.

Baş hatiye belgehkirin û daxuyanîyên hikûmeta Çînî yên berê jî teqez dikin ku vayrûsa Koronayê ya nû destpêkê li Wuhanê, li Çînê belav bûye.

Haletên pêşîn ên nexweşîyê û mirinê li Wuhanê hatin dîtin, berî ku desthilatên Çînî karîbin belavbûna nexweşîyê kontrol bikin, aniha vayrûsa kujer li seranserê cîhanê belav bûye, jîyana rojane rawestandîye, û heta aniha bi dehên hezaran nexweş xistine û bêhtir ji 10,000 kesan kuştine.

Tevî belgehên zanistî yên zelal, rejîmên Çîn, Rûsya û Îranê agahîyên nerast li dor koka COVID-19 belav dikin, her alîyekî ji bo meremên xwe yên ne pak.

Çîn xwe ji gazinan vedidize

Bekîn hewl dide ku rexneyên li hember rola wê di peydabûna belaya vayrûsa Koronayê de bêdeng bike bi rêya pêşxistina bîrdozîyên hebûna komplo û plangêrîyê.

Kokên belavbûna van bîrdozîyên komployê ne ji welatîyên Çînê ne belê navendên biryarê yên herî bilind di hikûmeta Çînî de ne.

Piştî rayedaran dît ku vayrûsa ku Çîn koka wê bû belayeke mezin li seranserê cîhanê peyda kiriye, maşîna agahîyên çewt a Çînî dest bi kar kiriye.

Di dawîya Sibatê de, peyvdarê Wezareta Derve ya Çînî Lîjyan Jao dest bi belavkirina gumanan kir, dema ku got, "Tevî ku COVID-19 destpêkê li Çînî hat dîtin, ev nayê wateya ku koka wê ji Çînê ye."

Roja 12ê Adarê, Jao twît kir, "Dibe ku artêşa Amerîkayê nexweşî anîbe Wuhanê. Zelal bin! Datayên xwe belav bikin! Divê Amerîka vê yekê zelal bike."

Herî dawî, roja 22yê Adarê, Jao careke din çîroka xwe guherî, û li ser Twitterê got ku vayrûsa Îlona çûyî li Amerîkayê peyda bûye, û got ku divê desthilatdarîyên Amerîkî agahîyên bêhtir li dor "nexweşê mak" bibînin.

Nîgeranîya navdewletî li dor dîqeta agahîyên ji alîyê rayedarên Çînî ve tên dayîn zêde dibe, yên ku roja 18ê Adarê ragihandin ku Çîn êdî haletên lokal ên nexweşîyê yên nû lê tune ne. Gelek çavdêr bi guman in ku nexweşîyên nû li Çînê nebin, li gorî rûbera belavbûna COVID-19 li wî welatî.

Bekîn -- ligel Mosko -- roja 23yê Adarê rê li ber belavkirina daxuyanîyeke Encumena Ewlekarîyê ya NY ya derbarê petayê girt.

Reşnivîsa daxuyanîyê ronîyê diavêje ser "nîgeranîyên zêdebûyî li dor qebareya yekcar mezin a belavbûna COVID-19 li seranserê cîhanê, ku dibe ev yek xeterîyekê li ser aştî û ewlehîya navdewletî çêbike".

Ew bang bo "zelalîyeke tam" li dorê belavbûna nexweşîyê dike -- ku gelek dibînin ev rexneyeke li nehênîya hikûmî ya li Çînê.

Rûsya xelkê dixe xeterîyê de

Kremlin hevdem agahîyên nerast li dor COVID-19 belav dike bo qeyranê li Welatên Rojavayî kûrtir bike bi rêya kêmkirina bawerîya xelkê bi sîstemên guhlêdana li tendirustîyê.

Hêza Erkdar a Stratkoma Rojhilat a Yekîtîya Ewropayê, ya ku agahîyên çewt ên Rûsya belav dike destnîşan dike, vê mehê got ku wê dora 80 haletên belavkirina agahîyên nerast li dor vayrûsa Koronayê ji 22yê Kanûna Duyem ve dîtine.

Stratîjî ew e ku bi dehên naratîvên cuda, ku hinek caran vajî hev in, bidin pêş bo tevlîhevîyê û tirsê belav bikin.

Mîna naratîva dibêje ku vayrûsa Koronayê çekekî bayolojî ye ku Çîn, Amerîkayê yan Brîtanyayê belav kiriye, ku di koka xwe de li Amerîkayê dest pê kiriye ne li Çînê, yan ya dibêje ku vayrûs amrazeke bo sepandina hukimranîya tolîtar.

Lêkolînerên ku bi Stratkoma Rojhilat re dixebitin dibêjin ku çavkanîyên alîgir ji Kremlin re bi xwe van bîrdozîyan belav nakin, lê di şûna vê yekê de ew bîrdozîyên komployê yên ky li deverên din belav dibin diweşînin û wan mezin dikin.

Herwiha texmîn hene ku Serokê Rûsyayê Vladimir Putin qeyrana vayrûsa Koronayê û kampanyayên çewaşekar ên têkildarî wê bi kar tîne bo biserxistina guhertinên di makzagonê de, yên ku dê dirêjkirina heyama hukimranîya wî misoger bikin.

Sergirtina îdyolojyayê li ser gelê Îranê

Tehran ji alîyê xwe, bîrdozîyên komployê belav dike, ku ya herî xuyayî ew e ku Amerîkayê vayrûs çêkiriye, di hewlekê de bo xwevedizîna rastîya ku rejîma Îranê bi awayekî çewt hewl da ku belavbûna nexweşîyê dorpêç bike.

Hikûmeta Amerîkayê roja 29ê Sibatê dîyar kir ku ew amade ye alîkarîya Îranê ya ku vayrûsê ew ji hev xistiye bike.

Lê li şûna ku ew alîkarîyê qebûl bike û alîkarîya gelê Îranê bike, Rêberê Bilind Ayatolah Elî Xameneî roja 22yê Adarê ofer red kir, û bîrdozîyeke komployê ya din belav kir ku ew ofer sîwaneke bo hewldanekê bo kûrtirkirina qeyrana vayrûsê li Îranê.

"Xameneyî ev ofer red kir ji ber ku ew bê westîyan kar dike bo bîrdozîyên komployê belav bike û ji ber ku ew îdyolojîyê li ser gelê Îranê digire" Wezîrê Derve yê Amerîkayê Mike Pompeo 23yê Adarê ragihand.

"Rejîm derewan li gelê Îranê û cîhanê dike têkildarî hejmara haletên nexweşîyê û hejmara mirîyan," wî got.

Nîgeranîya navdewletî ji ber nebûna zelalîyê di eşkerekirina agahîyên rast de ji raya giştî re têkildarî hejmara nexweşên COVID-19 û hejmara mirîyan zêde dibe.

Tehranê 24ê Adarê ragihand ku122 mirinên nû ji ber vayrûsa Koronayê hene, wiha hejmara fermî ya mirîyan dibe 1,934 ji eslê 24,811 haletên nexweşîyê.

Li şûna ku ew berpirsyarîyê bigire ser milê xwe û destê alîkarîyê dirêj bike, dixuye ku Xameneyî hêvîyên welatê xwe bi qurbanî îdyolojîyê dike.

Wî ji Îranîyan re got "her kes divê rênimayîyan" ên ku desthilatdarîyan der xistine bişopîne bo nehiştina nexweşîyê " bo Xwedayê Mihreban vê bobelatê ji gelê Îranê, neteweya Musilman û mirovahîyê re bi dawî bike".