![کارمەندانی پزیشکی لە حەلەب بۆ رزگاربووان دەگەڕێن لەژێر داروپەردووی ئەو خانوانەدا کە بەهۆی بۆردومانەوە روخاون. چالاکوانانی ناوخۆ دەڵێن رژێمی سوریا چەکی کیمیایی بەکارهێناوە لە بۆمبارانی شارەکەدا. [خاوەنی وێنە: ناوەندی راگەیاندنی حەلەب]](/cnmi_di/images/2016/11/22/6631-syria-chemical-weapons-700_496.webp)
رێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی بۆ چاودێریی چه‌كی كیمیایی لێكۆڵینه‌وه له 20 راپۆرت ده‌كات ده‌رباره‌ی گومانی به‌كارهێنانی چه‌كی ژه‌هراوی له سوریا له مانگی ئابه‌وه، له‌وانه هێرشێك بۆسه‌ر حه‌له‌ب كه تیایدا به‌گوێره‌ی چالاكوانان رژێمی سوریا چه‌كی كیمیایی به‌كارهێناوه.
له گۆڕانكارییه‌كی زۆر نیگه‌رانكه‌ری تردا، شاره‌زایان له رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی له‌وباوه‌ڕه‌دان كه "دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام" (داعش)یش ره‌نگه گازی خه‌رده‌لی به‌كارهێنابێت له هێرشه‌كانیدا له سوریا و عێراق كه خۆی دروستیكردوون، به‌ڕێوبه‌ری گشتیی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی، ئه‌حمه‌د ئوزومجو، هه‌فته‌ی پێشوو وتی.
رۆژی هه‌ینی، ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی سه‌ربه نه‌ته‌وه یه‌كگروتووكان ماوه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و پانێڵه هاوبه‌شه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی نوێكرده‌وه بۆ رێگه‌دان پێیان تا لێكۆڵینه‌وه له‌و هێرشه كیمیاییانه بكه‌ن كه به‌پێی راپۆرته‌كان ئه‌مساڵ له سوریا رویانداوه.
ئوزومجو وتی له رۆژی 1 ئابه‌وه گومانی نوێ په‌یدابوو له هه‌ردوو رژێم و ئۆپۆزسیۆنیش له "به‌كارهێنانی كلۆر و گازی تری نه‌ناسراوه له حه‌له‌ب و له باكوری سوریا" وه‌ك ئیدلیب.
ئه‌و پانێڵه‌ی له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه دامه‌زرا، كه ناسراوه به میكانیزمی لێكۆڵینه‌وه‌ی هاوبه‌ش، له‌ماوه‌ی ساڵێك لێكۆڵینه‌وه‌دا ئه‌وه‌ی دیاریكرد كه هێزه‌كانی رژێمی سوریا سێ هێرشی گازی كلۆریان كردۆته‌سه‌ر گونده‌كان له‌نێوان 2014 و 2015 دا.
پانێڵه‌كه بۆشی ده‌ركه‌وت كه داعش له‌پشت هێرشێكی گازی خه‌رده‌له‌وه بوو له سوریا له ئابی 2015 .
ئوزومجو وتی نمونه‌ی وه‌رگیراوی گازی خه‌رده‌ل له هێرشه‌كاندا له سوریا و عێراق له تاقیگه‌كانی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیاییدا له هۆڵه‌ندا پشكنراوه و "ده‌ره‌نجامه‌كان ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه ده‌شێت ئه‌م مادده‌یه له‌لایه‌ن داعش خۆیه‌وه به‌رهه‌مهێنرابێت".
هێرشتی حه‌له‌ب
چالاکوانانی ناوخۆ له لێدوانیان بۆ دیارونا دا له‌پاش هێرشێكی رۆژی 6 ئه‌یلول بۆسه‌ر گه‌ڕه‌كی سوكه‌ریی حه‌له‌ب، وتیان كه رژێمی سوریا چەکی کیمیایی بەکارهێناوە كه به‌گومانی ئه‌وان كلۆری تێدابووه.
چالاکوانەکان بە دیارونایان وت گازەکە لە بۆمبی بەرمیلیدا بووە کە لەلایەن هەلیکۆپتەری سەربازیەوە فڕێدراوەتە خوارەوە بەسەر ئەو گەڕەکانەدا کە لەژێر بۆردومانی چڕدان.
خۆبەخشێکی نەخۆشخانەیەکی مەیدانی، نورەدین جەمال، وتی دوای بۆردومانێکی سەختی گەڕەکی سوکەری لە 6 ئەیلول، "ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوان گازندەیان لە هەندێك نیشانە کرد کە لەوانە دەچوون کە بەهۆی گازی ژەهراویەوە دەردەکەون".
ناوبراو بە دیارونای وت لەو نیشانانە سوربوونەوەی چاو و سەختیی هەناسەدان و هەناسەی کورت بوون لەپاڵ کۆکەی تووند و رشانەوەدا.
وتی زیاتر لە 100 مەدەنی لە ناوچەی بۆردومانەکە بوون، لەوانە ژمارەیەکی زۆر ژن و منداڵ، لەکاتێکدا "بەرمیلەکە لەنزیك پەناگایەك تەقیەوە کە لەلایەن دانیشتوانی گەڕەکەکەوە بەکاردەهێنرا [بۆ خۆپاراسین لە بۆردومان]".
وتیشی پیاوێکی گەنج و منداڵێك لەئەنجامی هێرشەکەدا مردن و توشبووەکان دابەشکران بەسەر جۆرەها نەخۆشخانە و ناوەندە پزیشکیەکانی شارەکەدا.
هەروەها وتی هاوکارەکانی و کارمەندانی فریاگوزاری سەرنجی "بڵاوبوونەوەی بۆنێکی بەهێزیان دا لە جێگای تەقینەوەکە کە زۆر لە بۆنی کلۆر دەچوو، هەروەها هەمان بۆن لە جلوبەرگی بریندارەکانیش دەهات".
ئوزومجو له به‌یاننامه‌یه‌كدا كه یه‌ك رۆژ دوای هێرشه ده‌رچوو، وتی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی "ناڕه‌حه‌ت بوو به تۆمه‌ته‌كانی ئه‌م دواییانه له به‌كارهێنانی مادده‌ی ژه‌هراوی له حه‌له‌ب".
وتیشی: "رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی ئه‌و تۆمه‌تانه زۆر به‌جددی وه‌رده‌گرێت. به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی له‌لایه‌ن هه‌ركه‌سێكه‌وه، له هه‌ر شوێنێك و له هه‌ر بارودۆخێكدا په‌سه‌ندنه‌كراوه."
گێڕانەوەی شایەتحاڵان
چالاکوان لە لاپەڕەی فەیسبوکی حەلەب 24، جەمالەدین تالب، وتی: "گومان زۆرە چەکی کیمیایی بەکارهاتبێت لە بۆردومانە ئاسمانیەکەدا."
تالب بە دیارونای وت راپۆرتە ناوخۆییەکان و گێڕانەوەی شایەتحاڵان ئەوە دەردەخەن کە مەدەنیەکان لە زیاتر لە یەك ناوچە روبەڕووی گازی کلۆر بوونەتەوە، لەوانە گەڕەکەکانی سوکەری و زەبەدییە
جەمال وتی بەهەرحاڵ. پشتڕاستکردنەوەی ئەم حاڵەتانە پێویستی بە پشکنین هەیە لە تاقیگەد کە لە حەلەب مەحاڵە بەهۆی بارودۆخی ئێستاوە و ئاماژەی بەوەش دا کە هیچ تاقیگەیەك لەئێستادا توانای ئەو پشکنینەی نیە.
وتیشی: "تەنها چارەسەر ئەوەیە وەفدێکی نێودەوڵەتی و نوێنەرانی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی بچنە ناوچەکە و پشکنین لەو جێگایانەدا بکەن کە بۆردومان کراون."
هەروەها وتی هەرچی زیاتر ئەم جۆرە لێکۆڵینەوەیە دوابکەوێت، هەرچی زیاتر ئەگەری ئەوە هەیە بەڵگەکان لەناوبچن، بەتایبەتی کە بۆردومان بەردەوامە لە ناوچەکە.
تالب وتی هەندێك لەو تەقەمەنیانەی بەسەر حەلەبدا بەردراونەتەوە "ئەو چەکانەن کە لە جیهاندا قەدەغەکراون، وەك بۆمبی هێشویی و گەرمابەخش".
وتیشی هەواڵی بۆمبی ژەهراوی "ترسێکی زیاتری خستە دڵی دانیشتوانە گەمارۆدراوەکەوە" و وتی "هەر بۆمبێکی بەرمیلی فڕێبدرێتە خوارەوە بە کوشندە دادەنرێت، تەنانەت ئەگەر لە دووریشەوە بکەوێتە خوارەوە، لەترسی ئەوەی کە رەنگە ماددەی ژەهراویی تیادابێت".
شارەزای سەربازی و ئەفسەری خانەنشینی میسری، لیوا تەلعەت موسا، وتی: "ئەگەری بەکارهێنانی کلۆر لە بۆردومانەکاندا لەلایەن رژێمی سوریاوە زۆر بەرزە، سەرەڕای بوونی چاودێرانی نەتەوە یەکگرتووەکان و [نوێنەرانی] رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی لە دیمەشق."
موسا بە دیارونای وت ئەمەش بەهۆی ئەوەیە کە کلۆر ماددەیەکە بەگشتی لە هەر دوکانێکی مەدەنیدا پەیدادەبێت، بەپێچەوانەی ماددە و گازە ژەهراویەکانی ترەوە، وەك سارین.
وتیشی: "دەتوانرێت زۆر بەئاسانی تێکەڵەیەکی کلۆر بکرێتە بەرمیلە بۆمبێکەوە لەماوەیەکی کورتدا. پرۆسەی مامەڵەکردن لەگەڵ کلۆر زۆر سادەیە و ئەو خۆپاراستنەی کەسێك پێویستێتی کە کلۆر دەکاتە بەرمیلە بۆمبەوە زۆر سەرەتاییە و بریتیە لە ماسکێك و جلوبەرگی پارێزەر."
قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی
لێکۆڵەرەوەیەك لە ناوەندی هەرێمی بۆ توێژینەوە ستراتیژیەکان و مامۆستای یاسای تاوان لە زانکۆی قاهیرە، وائیل شەریمی، وتی مەسەلەی چەکی کیمیایی بەتایبەتی دەتوانێت "رێگری بکات لە هەوڵەکانی دۆزینەوەی چارەسەرێکی سیاسی بۆ قەیرانی سوریا".
شەریمی بە دیارونای وت: "ئەگەر بسەلمێنرێت کە رژێم هەر ماددەیەکی هاوشێوەی بەکارهێناوە، روبەڕووی سزای نێودەوڵەتی دەبێتەوە."
وتیشی رژێمی سوریا بەڵێنی دابوو سەرجەمی خەزێنەکانی چەکی کیمیایی لەناوبەرێت لەژێر چاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکاندا و هەر پێشێلکاریەکی ئەم بەڵێنە شکاندنی مەرجەکانی پەیماننامەی چەکی کیمیایی ساڵی 1993 یە.
هەروەها وتی: "تیمەکانی پشکنین دەستدەکەنەوە بە کار و رەنگە داوای گواستنەوەیەکی خێرا بکەن بۆ ئەو ناوچەیەی گومانی ئەوەی لێدەکرێت بە کلۆر هێرشی کرابێتەسەر."
شەریمی وتی هەرچەندە کلۆر ماددەیەکی سەربازی نیە، بەڵام پەیماننامەی چەکی کیمیایی بەکارهێنانی ماددەی کیمیایی وەك چەك قەدەغە کردووە.
پسپۆڕ لە یاسای نێودەڵەتی و پرۆفیسۆر لە زانکۆی ئەسیوتی میسر، خەیرەدین عەبدولموتعال، وتی: "ئیدانەکردنەکەی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی بۆ به‌كارهێنانی چه‌كی ژەهراوی له‌لایه‌ن رژێمی سوریاوه به‌ڵگه‌یه‌كی روونه كه كۆمه‌ڵی نێودەوڵەتی سوورە لەسەر سزادانی رژێم لەسەر کردەوەکانی، کە سزای نێودەوڵەتی پێکدەهێنن."
هەرچی داعشیشە، پسپۆڕی بواری تیرۆر لیوا یەحیا موحەمەد عەلی، ئەفسەری خانەنشینی سوپای میسر، وتی ئەو هەنگاوانەی کە لە لایەن رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیاییەوە گیراونەتەبەر رێ خۆشدەکات بۆ رێوشوێنی یاسایی لەدژی لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی.
بە دیارونای وت کە ئەندامانی داعش "دەبێت سزای توند بدرێن بۆ ئەو کۆمەڵکوژی و پەلامارانەی کە کردویانە و بەردەوامن لەسەری لەدژی خەڵکی مەدەنی."
وتی: "یاسا نێودەوڵەتییەکان بەکارهێنانی ماددەی کیمیاوی قەدەغەدەکەن نەك تەنها دژی خەڵکی مەدەنی بەڵکو لە شەڕیشدا. هەروەها بەکارهێنانی ئەم ماددانە بە تاوان دادەنرێن و سزای یاساییان لەسەرە."
عه‌لی وتی دەبێت بەپەلە رێوشوێنی خۆپارێزیی دابنرێت بۆ پاراستنی خەڵکی مەدەنی لەکاتێکدا شەڕی گرتنەوەی رەقە لە سوریا و موسڵ لە عێراق لەوپەڕیەتی تینیایەتی و داعش "دەشێت هەرچی لەتوانایدایە بیکات [دژی مەدەنیەکان] لەکاتێکدا گوریسەکە تونددەبێت لە ملی."
