بیشکک -- آیدا (نام مستعار) یکی از چندین شهروند قرقیزستانی است که بستگانش در اردوگاه پناهندگان الهول، واقع در شمال شرقی سوریه در نزدیکی مرز با عراق، همچنان گرفتار هستند.

بنا بر اعلام سازمان ملل متحد، حدود ۶۳ هزار نفر در الهول زندگی می کنند که بیش از ۸۰ درصد از آنان زنان و کودکان از ۶۰ کشور مختلف هستند.

خواهر و خواهرزاده شش ساله آیدا نیز در میان آنها هستند.

آیدا به همراه دیگر خویشاوندان زنان و کودکان قرقیز که هنوز در سوریه هستند، اوایل آبان از سادیر ژاپاروف، رئیس جمهوری قرقیزستان، خواستند به آن خانواده ها کمک کنند یا آنها را به کشور بازگرداند.

آیدا روز دوشنبه (۲۴ آبان) به کاروانسرای گفت: «هنوز چند صد زن و کودک قرقیزستانی در این اردوگاه مانده اند.»

او گفت: «وضعیت اکنون در آنجا فاجعه بار است -- بسیاری از پناهندگان جایی برای خوابیدن ندارند، کمبود شدید چادر وجود دارد، و حتی این چادرها هم نمی توانند آنها را از شر سرمایی که در راه است، در امان نگه دارند.»

دولت ژاپاروف هنوز نگفته که آیا در این زمینه تصمیمی گرفته است یا نه.

آیدا گفت: «رهبران ما تاکنون بسیاری از کودکان را در سوریه و عراق نجات داده اند و ما امیدمان را از دست نمی دهیم.»

امیل جورایف، یک کارشناس علوم سیاسی و استاد دانشگاه سازمان امنیت و همکاری در اروپا، می گوید، کشورهای آسیای میانه سیاست هایی را از نو به وجود آورده اند تا شهروندانشان را به کشور بازگردانند و با توجه به این که تجربه ای در این زمینه نداشتند، با چالش هایی مانند منابع و زیرساخت های محدود اجتماعی و اقتصادی مواجه شده اند.

او خاطرنشان کرد که قزاقستان و ازبکستان به بزرگترین موفقیت ها دست یافتند و هر یک از آنها چندین پرواز را عمدتاً برای بازگرداندن زنان و کودکان به کشور انجام داده اند. این در حالی است که قرقیزستان و تاجیکستان هر یک فقط یک پرواز داشتند.

دولت قزاقستان، نخستین کشور آسیای میانه که این افراد را به میهنشان بازگرداند، از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ بیش از ۷۰۰ شهروند قزاقستانی را در چهارچوب عملیات جوسان (افسنتین تلخ) از سوریه و عراق به کشورشان بازگرداند.

ازبکستان نیز به نوبه خود بیش از ۳۱۸ زن و کودک ازبک را در سه نوبت از سوریه و عراق به وطن بازگرداند.

تاجیکستان و قرقیزستان نیز عملیات های مشابهی را انجام داده اند.

جورایف به کاروانسرای گفت: «تعیین یک مشکل به طور مشخص کار دشواری است. چالش های فراوانی وجود دارند و همه آنها چند وجهی هستند.» او افزود: «شرایط دشوار اجتماعی-اقتصادی در میان مهمترین دلایل نبود.»

در مرحله نخست، روند مذاکرات دشواری با دولت عراق برقرار بود که به آن باید ناتوانی انجام هر گونه مذاکره با مقامات سوری را اضافه کرد.»

او گفت که سازماندهی پروازها برای بازگرداندن شهروندان آسیای میانه به میهنشان بدون موافقت و همکاری کشورهای میزبان، محال بود.

جوزاف گفت که اما حتی زمانی که آنها به میهنشان بازمی گردند، مشکلات قانونی به وجود می آید. به گفته او، بسیاری از آنها، به ویژه کودکان، مدارک قانونی ندارند.

تمدید مدارک قانونی برای کسانی که هرگز مدرکی نداشته اند کار دشواری است. در بسیاری از مواقع، مشخص می شود که کودکان افراد بازگشته به کشور در یک منطقه جنگی به دنیا آمده اند یا والدینشان قابل شناسایی نیستند و یا در جنگ کشته شده اند. همین امر تصمیم گیری درباره وضعیت آن کودک یتیم را غیرممکن می کند.

جورایف تأکید کرد: «پس این مأموریت مستلزم همکاری بسیار هماهنگ شمار زیادی از مؤسسه ها و سازمان ها، شامل نهادهای دولتی و نیز سازمان های غیردولتی توانمند بین المللی است.»

وی گفت که کشورهای آسیای میانه نیازمند تلاش هایی به مراتب بیشتر هستند؛ چرا که «هزاران نفر در سوریه همچنان در به اصطلاح اردوگاه های ویژه افراد آواره شده از محل زندگی خودشان یا از کشورهای دیگر، از جمله کشورهای آسیای میانه، گرفتار شده اند.»

جورایف گفت: «وضعیت انسانی فاجعه‌باری در سوریه وجود دارد -- ما باید سازوکارهای قابل اتکا و کارآمدی را برای بازگرداندن مردم به خانه، از آن مکان ها و بازپروری آنها در کشورهایشان ایجاد کنیم. این امر نیازمند بودجه های بیشتری است.»

بازپروری

جورایف تمایل برخی به انگ زدن به بازگشت کنندگان را محکوم کرد.

او گفت که طرد اجتماعی برای تمام عمر اثر روانی مخربی را به جای می گذارد و به ویژه کودکان آسیب پذیر هستند.

او گفت: «دشوارترین مسئولیت، حصول اطمینان از این موضوع است که افرادی که از سوریه و عراق باز می گردند بتوانند شهروندان تمام عیار [کشورهایشان] محسوب شوند.»

ایندیرا اصلانووا، مدیر مرکز مطالعات مذهبی در بیشکک، گفت، در حالی که رسانه ها به افرادی که به مناطق درگیری رفته اند انگ «اسلام‌گرایی افراطی» می زنند، انگیزه های واقعی آنها ممکن است متفاوت باشد.

اصلانوا گفت: «عامل مذهبی واقعاً وجود دارد، اما در برخی موارد، ممکن است تنها یک عامل خارجی باشد، در حالی که انگیزه های واقعی ممکن است متفاوت باشد.»

اصلانوا گفت که سازمان او افراد زندانی در قرقیزستان را که در ارتباط با مشارکت در جنگ در سوریه و عراق مجرم شناخته شده بودند، مورد مطالعه قرار داد.

آنها دریافتند که برای نیمی از پاسخ دهندگان، انگیزه اصلی کمک به دیگر مسلمانان، زنان، و کودکان تحت فشار و در مضیقه بوده است.

اصلانوا گفت: «این افراد قصد نداشتند یک خلافت تشکیل دهند. بلکه، انگیزه های انسانی هدایتگر آنها بود.»

به گفته او، بازپروری، از جمله «اثبات نادرستی» ایدئولوژی شبه نظامی گری می تواند تأثیر مثبتی را رقم بزند و در واقع سبب ایجاد علاقه به موضوع شود.

او گفت: «قبل از اجرای ... بازپروری، باید کار جدی برای ارزیابی انگیزه های بازگشت کنندگان، دلیل پیوستن آنها به گروه های ممنوعه، و مشخص کردن ایدئولوژیشان انجام شود.»

بحث درباره ادغام بازگشت کنندگان در جامعه در یک کنفرانس منطقه ای

مقامات و تحلیلگران کشورهای آسیای میانه اواخر ماه گذشته در بیشکک گرد هم آمدند تا پیرامون چالش های بازپروری و بازگرداندن شهروندان بازگشت کننده از مناطق درگیری در سوریه و عراق به آغوش جامعه بحث و گفتگو کنند.

سازمان غیردولتی بین المللی «جستجو برای یافتن زمینه مشترک» این رویداد را در چهارچوب یک طرح امنیتی گروه کشورهای سی۵+۱ -- شامل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، و ایالات متحده -- سازماندهی کرد.

این کنفرانس منطقه ای، که با حضور مقامات دولتی، کارشناسان، و نمایندگان جامعه مدنی برگزار شد، به عنوان بستری برای مبادله دانش و تجربه در زمینه چگونگی پیگرد قضایی، بازپروری، و ادغام افراد بازگشته از مناطق جنگی در جامعه عمل کرد.

نمایندگان کمیسیون اروپا، مؤسسه صلح ایالات متحده، و دانشگاه های کشورهای آسیای میانه، و نیز کارشناسانی که با افراد بازگشته از سوریه و عراق کار می کنند، از جمله شرکت کنندگان در این کنفزانس بودند.

سازمان غیردولتی بین المللی «جستجو برای یافتن زمینه مشترک» در یک بیانیه مطبوعاتی گفت که درگیری های مسلحانه در سوریه و عراق و پیامدهای آن به یک تهدید امنیتی جدی برای دولت ها و ملت های آسیای میانه تبدیل شده است.

به گفته این سازمان، بیش از ۴۰۰۰ تن از این نقطه به عنوان جنگجویان خارجی راهی مناطق جنگی در خاورمیانه شدند.

اکثر مردان جنگجوی اهل آسیای میانه کشته شدند و همسران و کودکانشان در اردوگاه های آوارگان یا زندان گرفتار شدند.