حکومەتی عێراق به‌ره‌نگاری قەیرانی ئابوری دەبێتەوە لەڕێی چەند هەنگاوێکی دەستپێوەرگرتنی داراییەوە بە هاوشانی چاکسازیی قووڵ کە تاووتوێی پشتبەستنی وڵاتەکە دەکەن بە داهاتی نەوت، بەرپرسانی حکومی و ئابوریناسان وتیان.

هاشم داود، راوێژکارێكی سەرەکوەزیران مستەفا کازمی، لە 9 حوزەیران رایگەیاند كه‌ چاکسازییەکان لەسەر دوو رێچکە دەڕۆن.

وتی ئەمانەش بریتین له‌ "رێکخستنەوەی خەرجی گشتی" لەلایەك و لەلایەکی دیکەشه‌وە "بوژاندنەوەی بازاڕی عێراق، فراوانکردنی رۆڵی کەرتی تایبەت و هاندانی وەبەرهێنانیان بۆ دروستکردنی چەندین دەرفەتی نوێ".

به‌گوێره‌ی ئاژانسی فرانس پرێس، دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری ئۆپێك پشت بە هەناردەی نەوت دەبەستێت بۆ پشتیوانی دارایی له‌سه‌دا 90 بودجەکەی، کە وادەکات بەتایبەتی لاوازبێت لەبەردەم هه‌ژانی نرخه‌كاندا.

لە ئایاردا، تەنیا گه‌یشته‌ سەروو 2 ملیار دۆلار -- کەمتر لە سێیەکی ئەوەی پێویستە تا حکومەت کاربکات، بەگوێرەی داتاكانی وەزارەتی نەوت و چەندین دەزگای دیکە.

بەهۆی ئەم کورتهێنانە تووندەوە، کابینەی نوێ چەندین چاکسازی دارایی پێشنیازدەکات، لەنێویاندا کەمکردنەوەی موچەكانی دەوڵەت.

وەزیری دارایی، عەلی عەلاوی بە ئاژانسی فرانس پرێسی وت: "چاکسازی شتێكی حەتمییە."

"گەر به‌درێژایی ساڵی داهاتوو دۆخەکە هه‌موار نەکەینەوه‌، رەنگە تووشی چەند شۆکێك ببین کە نەتوانین چاره‌سه‌ریان بكه‌ین."

دەستپێوەرگرتنی دارایی

پەرلەمانتار ئەحمەد حەمە رەشید، كه‌ ئەندامی لیژنەی داراییه‌ له‌ پەرلەمان، وتی حکومەت خەرجیەکان کەمدەکاتەوە بە لەخۆگرتنی سیاسەتی دەستپێوەرگرتنی دارایی کە کەمکردنەوەی له‌سه‌دا 10 ئیمتیازەکانی کارمەندانی باڵای حکومەت له‌خۆده‌گرێت.

بە دیارونای وت ئەمە "موچەی بنەڕەتی ناگۆڕێت لەگەڵ هەموو ئەو ئیمتیازانەی دراون بە کارمەندانی کەرتی گشتی وەك لە یاسای ژمارەی 22 ساڵی 2008 دیاریکراوە دەربارەی موچەی کارمەندانی حکومەت و کارمەندانی کەرتی گشتی".

وتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، پێوانەی موچەی نوێی کەرتی گشتی، کە 5 ملیار دۆلار لە مانگێکدا لەسەر گەنجینەی دەوڵەت دەکەوێت، ناگاتە رێژەی زیانەکانی عێراق کە 11 ملیار دۆلارە، بەهۆی دابەزینی داهاتی فرۆشی نەوته‌وه‌ لە چوار مانگی سه‌ره‌تای ئەمساڵدا.

جەختیکردەوە لەوەی عێراق پێویستی بە چەندین چاکسازی ئابوری چڕوپڕە و ئاماژەیکرد بەوەی چارەسەر لەخۆگرتنی زیاتری کەمکردنەوەی خەرجییەکان یان قەرزی ناوخۆیی و دەرەکیە، کە "تەنیا باری سەرشانی سەرچاوەکانی دەوڵەت زیاد دەکات".

وتی گرنگە تەرکیزی زیاتر بخەینە سەر "شەڕکردن دژی گەندەڵی، کە هیچ کەمتر مەترسیدار نییە لە تیرۆریزم و بەرفراوانکردنی سەرچاوەکانی داهات بۆ پشتیوانی دارایی گەنجینە لە سەرچاوەی زیاتر لەوەی تەنیا فرۆشی نەوت بێت".

'قەرزکردن چارەسەر نییە'

ئابوریناس ساڵح هەماش بە دیارونای وت: "لەئێستادا عێراق قەرزاری 22 وڵات و دەزگای بیانییە." ئاماژەیکرد بەوەش کە قەرزی نیشتمانی گه‌یشتۆته‌ 132 ملیار دۆلار.

وتی قەرزکردن چارەسەر نییە هێندەی ئەوەی خۆی لەخۆیدا کێشەیەکە.

وتیشی دانوستانەکان بەردەوامن لەگەڵ قەرزدەران بۆ دواخستنی خشتەی قەرزدانەوەکان و هەندێك وڵات تێگەیشتنیان دەربڕیوە، لەبەر بینینی سەختیی دۆخی ئابوری کە تەواوی جیهانی گرتۆتەوە بەهۆی پەتای کۆڤید-19وە.

هەماش وتی بەهۆی دابەزینی بەردەوامی نرخی نەوتەوە، کە چاودێران پێشبینیدەکەن لە نزیکەی 40 دۆلار بەرامبەر بەرمیلێكدا بوەستێت تا کۆتایی ئەمساڵ و چاکسازیی ئابوری "واقیعیترین" رێچکەیە كه‌ بگیرێته‌به‌ر.

هەماش ئەم چاکسازییانەی لە زنجیرەیەك هەنگاودا کورتکردەوە كه‌ "زۆر گرنگن بۆ کەمکردنەوەی باری قەیرانەکە"، لەنێویاندا بەرزکردنەوەی داهاتی دەوڵەت لە کەرتە بەرهەمهێنەرەکانەوە (کشتوکاڵ، پیشەسازی، وەبەرهێنان) و له‌ کەرتی تایبەته‌وه‌.

وتی سەرەڕای ئەوەش، هەنگاوە تووندەکان "بۆ چاودێریکردنی نرخی نەوت، شەڕکردن دژی قاچاخ و کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنوورییەکان" دەبێت بگیرێنەبەر.

وتیشی ده‌بێت ئەوانە بەرپرس رابگیرێن كه‌ پاره‌ی گشتییان خراپ به‌كارهێناوه‌ و ئه‌و پارانه‌ی موڵكی گشتین و بەقاچاخ براونه‌ته‌ دەرەوە بگەڕێنرێنەوە.

ریشەکێشکردنی گەندەڵی

مامۆستای ئابوری له‌ زانکۆی عێراقییە، عەبدولڕەحمان مەشهەدانی بە دیارونای وت حکومەت دەڵێت "میراتێکی سەختی قەیرانی بۆ بەجێماوە" کە چەندین ساڵە ئابوری خراپ بەگیرهێناوە.

وتی تەنیا شەڕی دەرکردنی رێکخراوی "دەوڵەتی ئیسلامی" (داعش) لە عێراق 100 ملیار دۆلار کەوت لەسەر گەنجینەی وڵاتەکە.

وتی بەڵام قەیرانی هەنوکە هێشتا هێندەی قەیرانی 2015 تووند نییە، کاتێك نرخی نەوت گەیشتە نزمترین ئاستی خۆی.

ئەوکاته‌، حکومەت له‌توانایدا بوو لەڕێی پلانێكه‌وه‌ بۆ دەستپێوەگرتنی دارایی خەرجی گشتی بگه‌یه‌نێته‌ نیوە، لە 110 ترلیۆن دینارەوە (92 ملیار دۆلار) بۆ 55 ترلیۆن دینار (66 ملیار دۆلار) بە بەکارهێنانی هەمان رێژەی ئاڵوگۆڕ.

مەشهەدانی وتی: "دەکرێت جارێکی دیکە بەسەر ئەم قەیرانەدا زاڵبین لەڕێی شێوازە نەریتیە تاقیکراوەکانەوە، وەك کەمکردنەوەی خەرجیەکانی بەگەڕخستن و وەبەرهێنان، قەرزکردن لە بانکی ناوەندی عێراق یان ئه‌و دەزگایانه‌ی قەرز دەده‌ن."

وتی: "بەڵام گەر چاکسازی ریشەییمان دەوێت نەك چاکسازی کاتی کە پشت دەبەستێت بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، دەبێت لەم خاڵەوە هەوڵبده‌ین بۆ گەشەدان به‌و‌ ستراتیژ فرە رەهەندانه‌ی تەنیا لە یەك کەرتی ئابوریدا گیرناخۆن."

داواشی لە حکومەت کرد گەندەڵی بنەبڕبکات بە سەپاندنی هەنگاوی تووندتر بۆ چاودێریکردنی خەرجیە گشتیەکان.

ئابوریناس سەلامە سمه‌یسم بە دیارونای وت پلانەکەی حکومەت بۆ لەناوبردنی قەیرانەکە ئامانجی پڕکردنەوەی گەنجینەیە بە "بەرزکردنەوەی داهات لە دەروازە سنوورییەکانه‌وه‌ و موڵکی دەوڵەت و کەرتە نا نەوتییە بەرهەمهێنەرەکان".

وتی ئامانجیشی کەمکردنەوەی هاوردەیە بۆ لابردنی گوشار لەسەر هاوسەنگی بازرگانی، لەگەڵ "بوژاندنەوەی کەرتە ئابوریەکان و تاووتوێکردنی خەرجی لەسەر ئیمتیازەکان، سوودەکان، دامەزراندنی حکومی و بابەتەکانی دیکە".

خاتوو سمه‌یسم وتی سەرەڕای ئەو ئاستەنگانەی رووبەڕووی عێراق دەبنەوە، ممتمانەی هەیە بەوەی ئابوری عێراق دەتوانێت خۆی بگرێت لەبەردەم قەیرانی ئێستادا و هەڵبسێتەوە، بە پلاندانانی سەرکەوتوانە و بەڕێوبردنی سەرچاوەکان.