شیکارییەك دەربارەی چالاکییه‌كانی مۆسکۆ لەسەر شانۆی جیهان باس لە سروشتی شەڕانگێزی رژێمەکەی سەرۆك ڤلادیمێر پوتین دەکات، چونکە کاراکتەرەکانی پشتبەستوو بە دەوڵەت هەوڵی فێڵکردن لە کۆمەڵگە بیانیەکان دەدەن و ده‌سه‌ڵاتی حکومەتەکان پشتگوێ ده‌خه‌ن، پێشێلکاریی رێکەوتنە نێودەوڵەتیەکان دەکەن، زانیاری گومڕاكه‌ر بڵاودەکەنەوە و لە بایەخی مافی مرۆڤ کەمدەکەنەوە.

ماوەی چەند ساڵێكە رژێمی روسیا لە بەرەی پێشەوەی کاراکتەرە شەڕانگێزەکاندایه‌ لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی -- لە داگیرکاری نایاسایی کرایمیاوە (دورگه‌ی قرم) بۆ هەوڵەکانی بۆ هەڵگیرساندنی پشێوی و دووبەرەکی لەڕێی زانیاری گومڕاكه‌ر و هاککردن لە خزمەتی رژێمەکەدا.

بەڵام لەئێستادا ئەو کاریگەرییە شەڕانگێزانەیە زیاتر بڵاودەبێتەوە بۆ چەندین قوژبنی جیهان، لەگەڵ خۆی مەینەتی و مەرگ و دووبەرەکی دەهێنێت و چاودێران نیگەرانن لەوەی لەپێشمانە.

سەرکێشی سەربازی

یەکێك لە روونترین ئاماژەکانی چالاکیە شەڕانگێزەکانی کرێملین دەستێوەردانی راستەوخۆی سەربازییەتی لەو وڵاتان و ئه‌و ناوچانەی بە ستراتیژییان له‌قه‌ڵه‌مده‌دات بۆ مۆسکۆ.

نوێترین نمونە لیبیایە، کە لەوێ مۆسکۆ، لەڕێی سوپای بەکرێگیراوی گروپی واگنەرەوە، پشتیوانیده‌كات له‌ فەرماندەی بەهێز خەلیفە حەفتەر دژی حکومەتی ددانپێندانراو لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکانەوە.

هەوڵەکەی کرێملین بۆ دەستبەسەراگرتن پێدەچێت شکستی هێنابێت، چونکە زۆر راپۆرت باس لە ناکۆکی نێوان حەفتەر و بەکرێگیراوه‌كان دەکەن لەگەڵ زنجیرەیەك لە شکستی مەیدانی شەڕ لەلایەن هێزەکانیانەوە، بەڵام كوشتاره‌كان بوونه‌تە هۆی کوشتنی سەدان و ئاوه‌ره‌بوونی زیاد لە 200,000 كه‌س.

بەڵام ئاشکراکردنی ئه‌مدواییه‌ی فڕۆکە روسیەکان لە لیبیا ئاماژەیە بەوەی کرێملین رەنگە پلانی دوورمەودای هەبێت سەرەڕای هەوڵی کودەتا شکستخواردووەکەی.

گروپی واگنەری بەدناو، کە کارنامەی پوتین لە تەواوی جیهاندا جێبەجێدەکات به‌ ئەگەری توانای نکۆڵیلێکردنەوە، لە ژمارەیەك وڵاتانی جیهاندا چالاکە، لەنێویاندا سوریا، سودان، فەنزوێلا، مەدەغەشقەر و وڵاتانی تر.

واگنەر، بەهەماهەنگی له‌گه‌ڵ سوپای روسیا، لەپشت شەڕی ناوخۆوەیە لە خۆرهەڵاتی ئۆکرانیا و رەگەزێکی گرنگ بوو لە دابڕانی نایاسایی کرایمیا لەلایەن مۆسکۆوە لە 2014.

کرێملین پشتیوانیی سەرۆك بەشار ئەسەدی سوریا دەکات و بۆتە هۆی جێهێشتنی جۆگەیەك لە خوێن بەدوای خۆیدا.

بۆمبارانی بەئەنقەستی ئامانجە مەدەنیەکان، لەنێویاندا نەخۆشخانەکان، لەلایەن فڕۆکە جەنگیەکانی روسیاوە، لانیکەم 6,500 مەدەنییان کوشتووە و نزیکەی ملیۆنێکیان ئاوارە کردووە و داگیرکاریی سوپای روسیا بۆ خۆرهەڵاتی سوریا بەربەست دەخاتە بەردەم هەوڵەکان بۆ شەڕی دژی رێکخراوی "دەوڵەتی ئیسلامی" (داعش).

لە جۆرجیا، هاوڵاتیان رووبەڕووی دەستێوەردانی راستەوخۆی روسیا دەبنەوە. لە 8 ئاب 2008، سوپای روسیا هێرشی كرده‌ سه‌ر جۆرجیا و لەوکاتەوە بەشێکی گەورەی خاکەکەی داگیرکردووە. کرێملین ددانی نا بە ناوچەی جوداییخوازەکانی ئۆسیتیای باشور و ئەبخازیا وەك دەوڵەتی سەربه‌خۆ و دواتر چەند بنکەیەکی سەربازی هەمیشەیی لەسەر خاکەکەیان کردەوە.

جەنگی روسیا لە جۆرجیا و داگیرکردنی پێنج یەکی خاکەکەی بۆتە هۆی نیگەرانییەکی زۆر لە ئاسیای ناوەند، کە سەرکردەكان و هاوڵاتیان هه‌ردووك زیاتر و زیاتر نیگەران ده‌بن دەربارەی دەستێوەردانی روسیا.

کیرگیزستان گومان لە نیازی جێگیرکردنی سیستمەکانی بەرگری ئاسمانی و موشەکی روسیا دەکات لەسەر خاکەکەی، بەرپرسانی تورکمان زیاتر و زیاتر تووڕەده‌بن لە بڵاوکردنەوەی ترس له‌لایه‌ن بەرپرسانی روسیاوه‌ دەربارەی ئاسایشی سنووری تورکمه‌نستان و تاجیکستانیش نیگەرانە لە بڵاوکردنەوەی ترسی تیرۆریزم لەلایەن کرێملینه‌وه‌ تا ئەو چیرۆكه‌ دروستبکات کە دەڵێت تاجیکستان "پێویستی" بە هاوکاری سەربازیی روسیا هەیە.

لە کازاخستان نیگەرانییه‌كان زیادده‌كه‌ن دەربارەی ئەوەی چۆن هەوڵەکانی ئەمدواییەی مۆسکۆ بۆ فراوانکردنی هاریکاری لەژێر ناوی یەکێتی ئابوریی یۆراسیا مەبەست لێی بەهێزکردنی دەسەڵاتی کرێملینه‌ بەسەر دراوسێکانیدا.

پێشێلکردنی پەیماننامەکان

رژێمەکەی پوتین پێشێلکارێكی چەندین جاره‌ی پەیماننامە ئەمنیەکانیشە کە مەبەست لێیان بەرگرتن بووه‌ لە پێکدادانی سەربازی.

له‌ دواترینیاندا، مۆسکۆ پابەند نه‌بوو بە پەیماننامەی ئاسمانی کراوەی 1992، کە رێده‌دات بە 35 وڵاتی ئەندامی واژۆکەر، لەنێویاندا ویلایەتە یەکگرتوەکان و روسیا، تا چاودێریی گەشتە ئاسمانیە ناسەربازییەکان بکەن لە خاكی یەکدیدا.

پێشێلکاریی چەندبارەبووه‌وەی روسیا، بەتایبەتی قەدەغەکردنی مۆسکۆ بۆ گەشتی ئاسمانی بەسەر کالینینگراد و سەر سنووری جۆرجیا-روسیادا، وایکردووە ئەمریکا ناچاربێت بیر لە کشانەوە لە پەیماننامەکە بکاتەوە.

ساڵی رابردوو، پوتین بەشداریی روسیای هەڵپەسارد لە پەیماننامەی مەودوای ناوه‌ندیی هیزی ئەتۆمی، کە خاوه‌ندارێتی و بەرهەمهێنان و تاقیکردنەوەی ئەو موشەکە زەمینیانە قەدەغەدەکات کە دەتوانن مەودای نێوان 500-5,500 کیلۆمەتر ببڕن، لەگەڵ هاوێژەرەکانیان.

دوای چەند ساڵێك لە سکاڵای فەرمی و هەوڵی چارەسەری دبلۆماسی، ئەمریکا و هاوپەیمانانی لە ناتۆ گەیشتنە ئەو ئەنجامەی روسیا ئەو پەیماننامە گرنگەی شەڕی سارد "بەئاشکرا پێشێلده‌كات".

رێکەوتنەکە وەك یەکێك لە دوو پەیماننامەی سەربازیی هەرە گرنگ دەبینرا لەنێوان روسیا و ئەمریکادا -- ئەوی دیکەیان پەیماننامەی ستراتیژیی نوێی کەمکردنەوەی چەكه‌ (نیو ستارت)، کە بڕی چەکی ئەتۆمی هەردوو وڵات لەژێر ئاستی جەنگی ساردا دەهێڵێتەوە.

بەڵام ئەم رێکەوتنە لە 2021 کۆتایی دێت و وادیارە ویستی سیاسی کەمە بۆ دانوستانی درێژکردنەوەی.

زانیاری گومڕاكه‌ر و هاککردن

رەنگە ناوبانگی کرێملین لە هەر شتێك زیاتر ئەوە بێت کە زانیاری گومڕاكه‌ر و ناکۆك لەسەر ئینتەرنێت بڵاودەکاتەوە لەڕێی چەندین تۆڕی ساختە و یەکەی هاککردنەوە.

بینراوە كه‌ دەستێوەردانی لە چەندین هەڵبژاردنی ئەمریکا و ئەوروپادا كردووه‌ و ناکۆکی لە خۆرئاوا بڵاودەکاتەوە، بەڵام دواترینیان ئەوەیە پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا، کۆڤید-19، وزه‌ی زیاتری داوە بە مۆسکۆ تا پشێوی بڵاوبکاتەوە.

هەزاران ئەکاونتی روسی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هەوڵێکی هەماهەنگیکراویان رێکخست بۆ بڵاوکردنەوەی تیۆرەی پیلانگێڕی دەربارەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەکاتی فراوانبوونی بڵاوبوونەوەیدا لە تەواوی جیهاندا و لێکۆڵینەوەیەك دەریخست کە ئەم هەوڵانە تەنیا دوایین نمونەی هەڵمەتی دوورمەودای پوتینن بۆ کەمبایەخکردنی سیستمی چاودێری تەندروستی لە خۆرئاوا.

هەرچەندە په‌تاكه‌ لە سنوورەکانی روسیا خۆیدا بڵاوبۆتەوە، کرێملین دەستیکرد بە بەکارهێنانی تاکتیکی خراپ ئاراستەکردن و سەرلێشێواندن بۆ سیستمی چاودێری تەندروستی وڵاتەکەی خۆی، کە وایکرد کارمەندانی تەندروستی روسیا زۆر توڕە ببن.

لە مانگی ئایاردا، فەیسبوك چەندین ئەکاونتی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی نێو روسیای داخست کە هەڵمەتی کاریگەری دانانیان رێکدەخست بۆ لێدان لە هەڵبژاردنه‌كان و کۆمەڵگەكان بەگشتی لە تەواوی جیهاندا. لە شوباتدا، فەیسبوك دەیان ئەکاونتی سه‌ر بە هەواڵگریی سوپای روسیای داخست کە هەوڵی بڵاوکردنەوەی بارگرژی ئێتنییان دەدا.

ئەمە دوو دانەیە لە چەندین پاککردنەوەی لەوشێوەیە دژی ئەکاونتە بەدنیازەکانی روسیا لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەماوەی چەند ساڵێکدا.

هاککەرەکانی روسیا ماوەی چەند ساڵێکە سەرکردە و گروپەکانی جیهان دەکەنە ئامانج، بەجۆرێك دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیا لە ئایاردا داوای لە کرێملین کرد چالاکیە بەدنیازەکانی بوەستێنێت.

پێشێلکاریی ئازادییەکان

کرێملین لە مافە مرۆیی و مەدەنیەکانیش دەدات لە ناوخۆ و دەرەوەدا هەرکات بەرژەوەندی وا بخوازێت.

پوتین بەشێوەیەکی چالاك "هەوڵەکانی بۆ کۆنترۆڵکردنی ئینتەرنێت، بە بەکارهێنانی چەند میتۆدێکی زۆر ورد" دەهێڵێتەوە، بە ئاماژەکردن بە یاسایەك کە رێده‌دات بە وڵاتەکە ئینتەرنێتی روسیا لە تەواوی جیهان داببڕێت، لەکاتێکدا دەنگۆی بەربڵاو هەیە لەوەی قەیرانی ڤایرۆسی کۆرۆنا بەکاردەهێنێت بۆ فراوانکردنی ئەم یاسایە.

رژێمەکە بێدەنگ بووە بەرامبەر کۆچبەرانی ئاسیای ناوەند کە لە روسیا وێڵ بوون بەبێ کار و به‌ سەرچاوەیه‌كی کەمەوە بەهۆی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆناوه‌ و دەبینن مەینەتییان چەند قات دەبیت بەهۆی ئەوەی پۆلیس بەدوویان ده‌كه‌وێت لەگەڵ ساختەکاریی بەرفراوان.

چاودێران دەڵێن میدیاكانی سەر بە حکومەت لە روسیا سوود لە نیگەرانی هاوڵاتیان دەربارەی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا دەبینن تا وێنای کۆچبەرانی ئاسیای ناوەند بکەن وەك شەڕانگێز و تاوانکار.

ئه‌م ژینگە دوژمنکارانەیه‌ و دۆخی کارکردنی دڕندانە و رقبوونەوە لە بێگانە کە رووبه‌ڕووی کۆچبەرانی ئاسیای ناوەند دەبێتەوە لە روسیا -- كه‌ هەموو ئه‌مانه‌ پێدەچیت لەلایەن مۆسکۆوە رێیان پێدرابێت -- دۆخێکی نمونەیی دروستدەکەن تا تووندڕەوان بەدوای نێچیردا بگەڕێن له‌ناو خەڵکە بێده‌سه‌ڵات و کرێکارە تووڕەکاندا.